Tác giả: Trần Thanh Huyền
Khái niệm “a-pac-thai” (apartheid) xuất hiện tại từ thời điểm năm 1917, tuy nhiên chính sách chủ yếu trị a-pac-thai nên cho tới năm 1948 vừa mới được đầu tiên thiết lập và tồn bên trên kéo dãn cho tới năm 1994. Xét về mặt mũi chủ yếu trị, chính sách a-pac-thai ở Nam Phi được đầu tiên tạo hình kể từ thời khắc ra mắt cuộc bầu cử năm 1948. Đảng Dân tộc (The National Party – NP) lên vắt quyền với chương trình chủ yếu trị được tóm tắt vô khái niệm apartheid (phân biệt chủng tộc) hoặc apartness (phân lập). Chính sách phân lập đã loại tất cả những người ko phải là domain authority trắng đi ra khỏi các phòng ban quyền lực, trừ một số rất ít người domain authority màu. Các cá thể vô xã hội bị phân loại theo dõi chủng tộc. Sự phân loại này được quá nhận về mặt mũi pháp luật và được thi công trở thành luật nhằm vận hành những group người vô xã hội.
Chế độ a-pac-thai thực chất là sản phẩm đặc trưng của chế độ bởi người domain authority trắng Nam Phi (Africaner) nắm giữ và phần nào là di sản của chủ nghĩa thực dân Anh từ thế kỷ 19 khi những giới căn nhà thực dân mong muốn kiểm soát sự di trú của những người domain authority đen ngòm và domain authority color đến các vùng bởi người domain authority trắng chiếm giữ.
Chính quyền Nam Phi đang được trải qua nhiều luật đạo nhằm mục tiêu hợp lí hóa chính sách apacthai. Tiêu biểu rất có thể kể cho tới Đạo luật các Khu vực Nhóm người (Group Areas Act) ban hành năm 1950, là cơ sở trung tâm của hệ thống a-pac-thai xác định sự phân loại các nhóm chủng tộc về mặt địa lý. Tiếp cơ Luật Phân biệt Tiện nghi hoặc (Separate Amentities Act) năm 1953 thể hiện hàng loạt những quy định phân biệt cụ thể như phân biệt người được sử dụng bãi tắm, xe cộ buýt, bệnh viện, trường học phổ thông và đại học. Luật này cũng quy định buộc người domain authority đen ngòm và domain authority màu phải luôn luôn đem theo dõi mặt mũi mình thẻ căn cước, coi đó là dạng hộ chiếu nhằm ngăn chặn sự thiên di vào các quần thể vực domain authority trắng. Người domain authority đen ngòm bị cấm ko được sống tại các thành phố domain authority trắng, thậm chí tức thì cả ko được thăm hỏi viếng nếu ko có giấy phép đặc biệt. Hình như Luật Cấm Hôn nhân hỗn hợp (Mixed Marriages Act) năm 1949 và Luật Trái Luân lý (Immorality Act) năm 1950 còn cấm người dân tổ chức hôn nhân gia đình hoặc có quan liêu hệ lẫn lộn giữa các chủng tộc cụ thể.
Quyền công dân của người domain authority màu và domain authority đen ngòm bị siết chặt, kể cả quyền bầu cử. Ví dụ, Luật Phân biệt thay thế của cử tri đã được trải qua năm 1956 gạt các cử tri domain authority màu đi ra khỏi danh sách cử tri cộng đồng và lập đi ra một danh sách cử tri riêng rẽ mang đến họ. Người domain authority màu cũng bị cấm nhập cuộc những cuộc bầu cử như người domain authority đen ngòm suốt từ thập kỷ 1950 đến năm 1983 khi một cuộc cải cách Hiến pháp mang đến phép người domain authority màu và người Châu Á thiểu số quyền được nhập cuộc vào các viện của Quốc hội và được hưởng một trong những quyền hạn chế, bao hàm cả quyền bầu cử.
Bên cạnh hướng nhìn chủ yếu trị – xã hội, vấn đề bất bình đẳng về kinh tế và quyền sở hữu cũng trở nên nổi cộm vô xã hội. Trong phân phối thu nhập, gần 60% dân số chỉ có thu nhập dưới mức 42.000 Rand/năm (tương đương 7.000 USD), trong những khi 2,2% dân số có thu nhập rộng lớn 360.000 Rand/năm (khoảng 50.000 USD). Nghèo khổ là tình trạng phổ biến ở Nam Phi lúc bấy giờ. Người domain authority đen ngòm là tầng lớp nghèo khổ nhất. Khoảng 80% đất đai trang trại nằm vô tay người domain authority trắng. Về cơ bản chế độ a-pac-thai đã từng mang đến những người domain authority đen ngòm và domain authority màu bị mất quyền sở hữu chính những mảnh đất vốn là của họ.
Để đáp ứng tiến hành chính sách a-pac-thai, tổ chức chính quyền Nam Phi đã ban bố những thiết chế an toàn khắc nghiệt khiến nhà nước Nam Phi trở thành một nhà nước cảnh sát. Tuy nhiên, điều này sẽ không ngăn chống được sự chống đối rộng thoải mái so với chính sách phân biệt chủng tộc này. Trong thập kỷ 1950, sau khoản thời gian a-pac-thai trở thành khối hệ thống chủ yếu trị – xã hội chuẩn xác, hàng loạt các cuộc biểu tình, xung đột đã nổi lên ở Nam Phi. Đảng Đại hội Dân tộc Phi (African National Congress – ANC) tuyên bố “Nam Phi thuộc về tất cả những người sống bên trên mảnh đất này, cả người domain authority đen ngòm và người domain authority trắng” và đấu tranh giành đòi bãi bỏ chính sách a-pac-thai. Sau những cuộc nổi dậy diễn đi ra tại Sharpevill tháng 3 năm 1960, chính phủ đã cấm tất cả các tổ chức chính trị của người Phi domain authority đen ngòm, vô đó có ANC.
Trên bình diện quốc tế, hệ thống phân biệt chủng tộc được thể chế hóa ở Nam Phi dưới chế độ a-pac-thai đã vi phạm các vẹn toàn tắc của Hiến chương Liên Hiệp Quốc và những quy tấp tểnh pháp luật quốc tế cũng như các tuyên bố cộng đồng về quyền nhân loại. Vì thế, Nam Phi đã bị cô lập cả ở quần thể vực và bên trên trường quốc tế, bị Liên Hiệp Quốc chuẩn xác lên án. Năm 1973, những nước member Liên Hiệp Quốc đã trải qua Công ước quốc tế về đàn áp và trừng phạt tội phân biệt chủng tộc, chuẩn xác thể hiện một khuôn khổ pháp lý để các nhà nước thành viên áp dụng các biện pháp trừng phạt, thực hiện áp lực với chính phủ a-pac-thai ở Nam Phi, đòi chính phủ này phải thay cho đổi các chính sách của họ. Công ước này bắt đầu có hiệu lực từ năm 1976.
Một văn bản pháp lý khác là Quy chế Rome của Tòa án Hình sự Quốc tế đã xác định a-pac-thai là một vô số 11 tội chống lại nhân loại. Công dân của nhiều số các nhà nước bao hàm cả Nam Phi có quyền kiến nghị thể hiện truy tố tại Tòa án Hình sự Quốc tế các cá nhân đã vi phạm hoặc khuyến khích phạm tội phân biệt chủng tộc.
Với sự phản kháng quyết liệt từ bên phía trong, sự cô lập và trừng phạt của thế giới từ mặt mũi ngoài, cộng với vị thế ngày càng suy yếu, đến đầu thập niên 1980, chính phủ a-pac-thai ko còn sự lựa chọn nào khác ngoài việc phải thực hiện chính sách hòa giải dân tộc với người domain authority đen ngòm, chấp nhận hủy bỏ các định chế phân biệt chủng tộc, tuân thủ các quyết định của cộng đồng quốc tế, trước hết là các nghị quyết của Liên Hiệp Quốc và sự phán xét của Tòa án Tội phạm quốc tế, chấm dứt những tội ác mà cộng đồng quốc tế đã kết luận về tình trạng vi phạm nhân quyền, tội phân biệt chủng tộc và tội ác chống lại loài người.
Cụ thể từ năm 1984, các cuộc cải cách đã được tiến hành. Những bộ luật ngăn cấm đối với người domain authority đen ngòm và domain authority màu đã được huỷ bỏ hoặc nới lỏng. Năm 1990, chính quyền của De Klerk đã chuẩn xác tuyên bố tại Quốc hội về việc bãi bỏ các đạo luật phân biệt chủng tộc, bỏ lệnh cấm các đảng phái hoạt động, vô đó có đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC). Từ năm 1990 đến 1991 bộ máy nhà nước hợp pháp của chế độ a-pac-thai đã bị giải thể. Tháng 12 năm 1991, Hội nghị vì một Nam Phi dân chủ (Codesa) đã bắt đầu các cuộc thương lượng về việc thành lập một chính phủ lâm thời nhiều sắc tộc và về bản hiến pháp mới mở rộng các quyền chính trị mang đến mọi nhóm người.
Tại cuộc trưng hòng dân ý tháng 3 năm 1992, cuộc bầu cử cuối cùng của những người domain authority trắng đã diễn đi ra ở Nam Phi, các cử tri đã mang đến phép chính phủ có quyền được thương lượng về bản hiến pháp mới với ANC và các đảng phái chính trị khác. Năm 1993 bản hiến pháp lâm thời đã được xây dựng trong những khi hóng đợi soạn thảo một bản hiến pháp chuẩn xác. De Klerk và lãnh tụ ANC Nelson Mandela đã được tặng giải Nobel Hòa bình bởi đã có những nỗ lực để chế độ a-pac-thai kết thúc vô hòa bình, góp thêm phần tạo dựng nên một nền tảng dân chủ mới mang đến đất nước Nam Phi.
Ngày 10 tháng 5 năm 1994, Nelson Mandela trúng cử Tổng thống Nam Phi. Cuộc bầu cử đã diễn đi ra một cách hòa bình. ANC chiếm 62,7% số phiếu, ít rộng lớn sánh với mức 66,7% mà họ dành được khi muốn xây dựng bản hiến pháp mới, tuy nhiên đủ để họ dành quyền đứng đi ra thành lập chính phủ mới bên trên phạm vi toàn quốc. Cuộc bầu cử cũng đã quyết định số phận các chính quyền cấp tỉnh, tất cả đều bởi ANC chi phối. NP chiếm được nhiều số phiếu của người domain authority trắng và domain authority màu, bởi đó đã chuẩn xác trở thành đảng đối lập.
Ngày 8 tháng 5 năm 1996, bản hiến pháp mới đã được chuẩn xác phê chuẩn. Đây là sự kiện có ý nghĩa chính trị hết sức quan liêu trọng bởi thành quả của cuộc cách mạng dân chủ Nam Phi đã được thể chế hóa, tạo nền tảng pháp lý mang đến sự hoạt động của chính phủ mới. Hiến pháp mới đã đảm bảo các quyền bình đẳng mang đến mọi công dân Nam Phi và khẳng định mọi sự phân biệt đối xử vô xã hội là bất hợp pháp. Hiến pháp này đã chuẩn xác xóa bỏ hệ thống kết hợp nền tảng phân biệt chủng tộc của chính phủ a-pac-thai và xây dựng chính phủ mới kết hợp nền tảng dân chủ.
Nguồn: Đào Minh Hồng – Lê Hồng Hiệp (chủ biên), Sổ tay Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế, (TPHCM: Khoa QHQT – Đại học tập KHXH&NV Thành Phố Hồ Chí Minh, 2013).